Przedsiębiorca będący osobą fizyczną z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej opłaca za siebie składki do ZUS od określonych w odpowiednich przepisach podstaw wymiaru. Gdy przez część miesiąca taka osoba przebywała na zwolnieniu lekarskim, np. z powodu choroby, wówczas może, po spełnieniu wymaganych warunków, opłacić składki do ZUS w wysokości obniżonej o dni choroby. Zasada ta nie ma jednak zastosowania do wszystkich składek.
Katalog tytułów powodujących obowiązek ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego w ZUS jest zawarty w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, zwanej ustawą systemową, i ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zwanej ustawą zdrowotną. W aktach tych ustawodawca wskazał, iż prowadzenie działalności gospodarczej stanowi dla przedsiębiorcy tytuł zarówno do ubezpieczeń społecznych, jak i zdrowotnego w ZUS. Z tym że o ile ubezpieczenia społeczne, czyli emerytalne, rentowe, wypadkowe (oraz ubezpieczenie zdrowotne), są dla takiej osoby obowiązkowe, to ubezpieczenie chorobowe ma dla niej dobrowolny charakter. To oznacza, że przedsiębiorca może jemu podlegać, lecz nie musi. Zależy to wyłącznie od jego woli.
Składki ZUS
Podstawę wymiaru składek ubezpieczeniowych stanowi dla przedsiębiorcy zadeklarowana kwota. Z tą jednak różnicą, że inna jej wysokość przewidziana została dla podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i inna dla podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne.
Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie może być bowiem niższa niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek emerytalno-rentowych. Taka wysokość tej podstawy wymiaru dotyczy osoby prowadzącej działalność gospodarczą i opłacającej składki na ubezpieczenia społeczne na ogólnych zasadach. Natomiast gdy przedsiębiorca korzysta z ulgi dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą, o której mowa w art. 18a ustawy systemowej, opłaca składki na ubezpieczenia społeczne od podstawy wymiaru, która nie może być niższa niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym roku kalendarzowym.
Z kolei podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne dla przedsiębiorcy opłacającego je na zasadach wskazanych w art. 18c ustawy systemowej nie może:
- przekroczyć 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek emerytalno-rentowych i
- być niższa niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia obowiązującego w styczniu danego roku.
Obecnie, tj. do 31 grudnia 2021 r., składkę na ubezpieczenie zdrowotne osoba prowadząca pozarolniczą działalność nalicza za siebie również od zadeklarowanej podstawy wymiaru, ale nie niższej niż 75% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw w IV kwartale roku poprzedniego, włącznie z wypłatami z zysku. Reguluje to art. 81 ust. 2 ustawy zdrowotnej.
Od 1 stycznia 2022 r. nastąpią zmiany wynikające z Polskiego Ładu w zasadach ustalania podstawy wymiaru składki zdrowotnej dla przedsiębiorców. Pisaliśmy o tym w GP nr 97 z 2021 r., na str. 8.
Wskaźniki i stawki w zakresie składek ZUS dostępne są w serwisie www.wskazniki.gofin.pl.
Fundusz Pracy i Fundusz Solidarnościowy
Osoby prowadzące pozarolniczą działalność spełniające określone warunki regulują też za siebie składki na Fundusz Pracy i Fundusz Solidarnościowy. Obowiązek taki przewidziany jest dla przedsiębiorców podlegających obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalno-rentowym, którzy nie mają ukończonych co najmniej 55 lat – w przypadku kobiety lub co najmniej 60 lat – w przypadku mężczyzny. Przedsiębiorca ustala je od kwot stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (bez stosowania rocznego jej ograniczenia), wynoszących w przeliczeniu na okres miesiąca co najmniej minimalne wynagrodzenie za pracę.
W 2021 r. stopy procentowe tych składek wynoszą odpowiednio: na Fundusz Pracy – 1%, na Fundusz Solidarnościowy – 1,45% podstawy wymiaru. Łączna ich wysokość (dla celów ich wykazania w deklaracji rozliczeniowej) w 2021 r. wynosi 2,45% podstawy wymiaru (1% + 1,45%). Z projektu ustawy budżetowej na 2022 r. wynika, iż od 1 stycznia 2022 r. stopy procentowe składek na te fundusze nie ulegną zmianie. Nadal łączna ich wysokość wynosić będzie 2,45%.
Niższe składki za okres choroby
Wysokość obowiązującej przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w danym miesiącu kalendarzowym może być niższa od ustalonej dla niego minimalnej kwoty. Ma to miejsce w miesiącu, w którym nastąpiło odpowiednio objęcie ubezpieczeniami emerytalnym oraz rentowymi lub ich ustanie i jeżeli trwały one tylko przez część miesiąca. Wtedy kwotę najniższej podstawy wymiaru tych składek zmniejsza się proporcjonalnie, tj. dzieli się ją przez liczbę dni kalendarzowych tego miesiąca i następnie mnoży przez liczbę dni podlegania ubezpieczeniu. Wynika to z art. 18 ust. 9 ustawy systemowej. Ponadto zasadę proporcjonalnego zmniejszenia podstawy wymiaru składek na te ubezpieczenia stosuje się w przypadku niezdolności do pracy trwającej przez część miesiąca, jeżeli z tego tytułu ubezpieczony spełnia warunki do przyznania zasiłku, co wynika z art. 18 ust. 10 ustawy systemowej.
Powyższe dotyczy też składek na FP i FS, o ile przedsiębiorca jest zobowiązany opłacać składki na te fundusze. Nie ma jednak zastosowania do składki zdrowotnej. Jest ona bowiem miesięczna i niepodzielna. Za okres choroby przedsiębiorca zawsze opłaca składkę zdrowotną od pełnej obowiązującej go podstawy wymiaru.
Obniżenie podstawy wymiaru a składki na FP i FS
Często w wyniku proporcjonalnego obniżenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne o dni choroby podstawa wymiaru tych składek przedsiębiorcy opłacającego je na ogólnych zasadach jest niższa od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Taka jej wysokość nie zwalnia jednak przedsiębiorcy z obowiązku opłacania za siebie składek na FP i FS z tytułu działalności gospodarczej. Gdyby bowiem prowadził on swoją firmę przez cały miesiąc, w takiej sytuacji podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne byłaby wyższa od kwoty minimalnej płacy.
Brak ubezpieczenia chorobowego
Jak wcześniej wyjaśniono, prawo do proporcjonalnego pomniejszenia najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (oraz na FP i FS) ma chorujący przedsiębiorca tylko wtedy, gdy spełnia warunki do przyznania zasiłku chorobowego. Z założenia prawo do tego świadczenia ma przedsiębiorca, który podlega dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu i posiada wymagany okres tego ubezpieczenia. Należy więc przyjąć, że zasadniczym warunkiem uzyskania prawa do zasiłku chorobowego jest powstanie niezdolności do pracy, m.in. w okresie podlegania ubezpieczeniu chorobowemu. Jeżeli więc przedsiębiorca z prowadzonej działalności gospodarczej podlega wyłącznie obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu, tym samym nie przystąpił (na wniosek) do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, to w przypadku niezdolności do pracy spowodowanej chorobą nie uzyska prawa do zasiłku z tego tytułu. Zatem nawet w przypadku zachorowania i nieprowadzenia przez określony czas działalności gospodarczej (w związku z posiadanym zaświadczeniem lekarskim) będzie zobowiązany za ten okres opłacić z działalności składki społeczne (oraz ewentualnie na FP i FS) w pełnej obowiązującej go wysokości. Nie będzie mu przysługiwało prawo do proporcjonalnego pomniejszenia podstawy ich wymiaru o dni niezdolności do pracy.
Nieterminowa wpłata składek a ubezpieczenie
Od 1 stycznia 2022 r. uchylone zostaną przepisy, na podstawie których dobrowolne ubezpieczenia, w tym chorobowe, ustają z mocy ustawy na skutek nieterminowego opłacenia składek. Zmiany w tym zakresie wprowadziła ustawa o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2021 r. poz. 1621). Od tego dnia, jeżeli przedsiębiorca opłaci składki po terminie lub terminowo, lecz w zaniżonej wysokości, nie zostanie wykluczony przez organ rentowy z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego (patrz ramka). Zasadniczo będzie mógł wystąpić do ZUS o świadczenie z ubezpieczenia chorobowego.
Zwiększenie podstawy wymiaru składek
Przepisy pozwalają przedsiębiorcy zadeklarować do podstawy wymiaru składek m.in. na ubezpieczenia społeczne kwotę wyższą niż obowiązująca go najniższa wysokość. Z tym że zadeklarowanie do tej podstawy kwoty wyższej niż wymagana dla przedsiębiorcy minimalna jej wysokość, automatycznie oznacza jego rezygnację z ustalenia podstawy wymiaru składek w kwocie najniższej i nie podlega korekcie za miesiąc, w którym zadeklarował on wyższą kwotę podstawy wymiaru składek. Wynika tak z art. 18 ust. 8a ustawy systemowej. Nie oznacza to jednak, że taka osoba zostaje automatycznie pozbawiona możliwości dokonania proporcjonalnego zmniejszenia podstawy wymiaru tych składek (oraz ewentualnie składek na FP i FS), gdy spełnia warunki do przyznania zasiłku z powodu choroby. Może skorygować jej wysokość, ale tylko w tej części, która odpowiada wysokości najniższej obowiązującej ją podstawy (60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego, 30% minimalnego wynagrodzenia lub ustalonej indywidualnie w ramach małego ZUS).
Aby w takim przypadku ustalić obniżoną podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (ewentualnie na FP i FS), płatnik powinien:
podzielić kwotę najniższej podstawy miesięcznej przez liczbę dni kalendarzowych danego miesiąca (nie zaokrągla wyniku), następnie
pomnożyć wynik dzielenia przez liczbę dni, w których nie chorował (wynik trzeba zaokrąglić do pełnych groszy zgodnie z zasadą matematyczną),
dodać różnicę między zadeklarowaną podstawą a najniższą podstawą wymiaru przed pomniejszeniem.
„(…) Od nowego roku zmienią się przepisy dotyczące zasad obejmowania i ustawania ubezpieczeń dobrowolnych – emerytalnego, rentowych i chorobowego. (…)
Objęcie i ustawanie ubezpieczeń
(…) Bardzo istotne jest to, że od nowego roku nieterminowe opłacenie składek na dobrowolne ubezpieczenia nie będzie już przyczyną ich ustawania. Zmianę tę trzeba stosować już od grudnia 2021 r. Dobrowolne ubezpieczenia nie ustaną, jeśli składka za grudzień 2021 r., której termin przypada w styczniu 2022 r., będzie opłacona po terminie albo nie będzie opłacona.
Jeśli ubezpieczenia dobrowolne ustaną przed grudniem 2021 r., czyli w listopadzie, osoba nie będzie objęta tymi ubezpieczeniami, to od 1 grudnia 2021 r. nie może im podlegać na podstawie wniosku dorozumianego, tj. na podstawie terminowej wpłaty składek za grudzień w styczniu 2022 r. Aby ponownie być objętym tymi ubezpieczeniami, trzeba zgłosić się do nich na dokumencie ZUS ZUA.
Osoba, która od 1 grudnia 2021 r. będzie chciała zrezygnować z ubezpieczeń dobrowolnych, będzie musiała wyrejestrować się (na dokumencie ZUS ZWUA). Do rezygnacji nie wystarczy nieopłacenie składek za grudzień. (…)
Zaległości w składkach a prawo do świadczeń
Po zmianach przepisów od nowego roku, zaległość w składkach na ubezpieczenia społeczne nie będzie powodowała ustania dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, ale może mieć wpływ na prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego. Jeśli zaległość ta przekroczy kwotę 1% minimalnego wynagrodzenia, to prawo do świadczeń nie będzie przysługiwało do czasu spłaty całości zadłużenia. Prawo do świadczenia przedawni się, jeśli zadłużenie nie zostanie spłacone w ciągu 6 miesięcy od dnia powstania prawa do świadczenia. (…)”.
Informacja ZUS z dnia 25 listopada 2021 r. pt. „Ważne zmiany w dobrowolnych ubezpieczeniach od 1 stycznia 2022 r.” (www.zus.pl)
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.),
Ustawa z dnia 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1285 ze zm.).
Źródło: gofin.pl, Gazeta Podatkowa nr 101 (1872) z dnia 20.12.2021
Autor: Aneta Dąbrowska
