Osoby, które w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej doznały stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, mogą skorzystać z prawa do jednorazowego odszkodowania. Na takie świadczenie mogą również liczyć członkowie rodziny osoby, która zmarła wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Jego wysokość, stanowiąca odpowiedni procent lub wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia, zmienia się co roku z dniem 1 kwietnia.
Świadczenie wypadkowe
Jednorazowe odszkodowanie jest jednym ze świadczeń wypłacanych przez ZUS z ubezpieczenia wypadkowego, a więc wyłącznie osobom objętym tym ubezpieczeniem. Przysługuje ono na zasadach określonych w art. 11 i art. 13 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2189), zwanej ustawą wypadkową:
- ubezpieczonemu, który wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu i/lub
- członkom rodziny:
- ubezpieczonego albo
- rencisty uprawnionego do renty z ubezpieczenia wypadkowego,
który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Z tym zastrzeżeniem, określonym w art. 6 ust. 2-4 ustawy wypadkowej, że osoby:
- prowadzące pozarolniczą działalność i osoby z nimi współpracujące oraz
- duchowni będący płatnikami składek na własne ubezpieczenia,
a także członkowie ich rodzin nie otrzymają jednorazowego odszkodowania w razie wystąpienia w dniu wypadku lub w dniu złożenia wniosku o przyznanie świadczeń z tytułu choroby zawodowej zadłużenia z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne na kwotę przekraczającą 1% minimalnego wynagrodzenia za pracę (patrz tabela 1), do czasu spłaty całości zadłużenia, o ile spłata ta nastąpi przed upływem 6 miesięcy od dnia wypadku lub od dnia złożenia wniosku o przyznanie tego świadczenia z tytułu choroby zawodowej (po upływie tego terminu prawo do jednorazowego odszkodowania ulega przedawnieniu).
Dla ubezpieczonego…
Ustawodawca sprecyzował, iż:
- za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy, a
- długotrwały uszczerbek na zdrowiu oznacza takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące ulec poprawie.
Rodzaj uszczerbku na zdrowiu nie wpływa jednak na wysokość należnego ubezpieczonemu odszkodowania. Istotne natomiast są:
- procentowy wymiar tego (stałego lub długotrwałego) uszczerbku na zdrowiu i
- ewentualne zaliczenie ubezpieczonego do osób całkowicie niezdolnych do pracy i do samodzielnej egzystencji wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Zgodnie bowiem z art. 11 ustawy wypadkowej jednorazowe odszkodowanie dla ubezpieczonego poszkodowanego w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługuje w wysokości:
- 20% przeciętnego wynagrodzenia za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, w tym w przypadku gdy wskutek pogorszenia się stanu zdrowia stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu będący następstwem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, który był podstawą przyznania jednorazowego odszkodowania, uległ zwiększeniu co najmniej o 10 punktów procentowych,
- zwiększonej o kwotę stanowiącą 3,5-krotność przeciętnego wynagrodzenia, jeżeli w stosunku do ubezpieczonego została orzeczona całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, w tym w wyniku pogorszenia się stanu zdrowia rencisty w następstwie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
…i członków rodziny zmarłego
W przypadku członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty (patrz ramka) jednorazowe odszkodowanie stanowi wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia zróżnicowaną w zależności od tego, ilu i jakich członków rodziny jest uprawnionych do świadczenia (patrz tabela 2).
Przy czym kwotę jednorazowego odszkodowania:
- z tytułu śmierci ubezpieczonego lub rencisty, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, pomniejsza się o kwotę jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, wypłaconego temu ubezpieczonemu lub renciście,
- należną równocześnie:
- małżonkowi i co najmniej jednemu dziecku,
- co najmniej dwójce dzieci albo
- co najmniej dwójce członków rodziny innych niż małżonek lub dzieci,
dzieli się w równych częściach między uprawnionych.
Ważne orzeczenie
Oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową dokonuje się po zakończeniu leczenia i rehabilitacji. Orzeczenie w tej sprawie wydaje lekarz orzecznik lub – w II instancji – komisja lekarska ZUS.
Lekarz orzecznik lub komisja lekarska ustalają również związek śmierci ubezpieczonego lub rencisty z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową.
Szczegółowe zasady orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, tryb postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednorazowego odszkodowania określa wydane w tej sprawie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej (Dz. U. z 2020 r. poz. 233).
Istotna data decyzji
Przyznanie lub odmowa przyznania jednorazowego odszkodowania oraz ustalenie jego wysokości następuje w drodze decyzji wydawanej przez organ rentowy w ciągu 14 dni od dnia:
- otrzymania orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ZUS lub
- wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.
Co istotne, do ustalenia wysokości jednorazowego odszkodowania przyjmuje się przeciętne wynagrodzenie obowiązujące w dniu wydania przez ZUS decyzji w sprawie przyznania tego świadczenia. Bez znaczenia tu jest data wypadku przy pracy czy złożenia wniosku o przyznanie jednorazowego odszkodowania z tytułu choroby zawodowej. Stanowi o tym art. 12 ust. 5 i art. 14 ust. 6 ustawy wypadkowej, która jednocześnie w art. 2 pkt 5 precyzuje, iż za przeciętne wynagrodzenie uznaje się tu przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszane do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” przez Prezesa GUS, stosowane poczynając od drugiego kwartału każdego roku przez okres jednego roku.
Obowiązujące stawki jednorazowego odszkodowania zmieniają się zatem co roku z dniem 1 kwietnia i obowiązują do 31 marca następnego roku. Są one zaokrąglane do pełnych złotych.
Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w 2023 r. wyniosło 7.155,48 zł (Mon. Pol. z 2024 r. poz. 110), a więc wzrosło w stosunku do takiego wynagrodzenia z 2022 r., które wynosiło 6.346,15 zł. Przełożyło się to odpowiednio na znaczną podwyżkę od 1 kwietnia 2024 r. stawek jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (patrz tabela 2). Ich ostateczne wartości, obowiązujące w okresie od 1 kwietnia 2024 r. do 31 marca 2025 r. zostały ogłoszone w obwieszczeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 lutego 2024 r. (Mon. Pol. poz. 162).
Przykładowo stawka za jeden procent uszczerbku na zdrowiu, z obowiązującej do 31 marca 2024 r. kwoty 1.269 zł, od 1 kwietnia 2024 r. wzrosła do 1.431 zł, co wynika z wyliczenia:
7.155,48 zł × 20% = 1.431,10 zł, po zaokrągleniu do pełnych złotych – 1.431 zł.
W oparciu o decyzje w sprawie jednorazowego odszkodowania wydane przez ZUS po 31 marca 2024 r. (np. w kwietniu 2024 r.) można zatem uzyskać znacznie wyższe świadczenie, niż gdyby decyzje te były wydane przed 1 kwietnia 2024 r.
Jeżeli w wyniku decyzji zostało ustalone prawo do jednorazowego odszkodowania oraz jego wysokość, ZUS dokonuje wypłaty tego świadczenia z urzędu, w terminie 30 dni od dnia wydania decyzji.
Od decyzji przysługuje odwołanie w trybie i na zasadach określonych w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z zawartym w niej pouczeniem.
Członkowie rodziny uprawnieni do jednorazowego odszkodowania z ubezpieczenia wypadkowego: -małżonek (wdowa lub wdowiec), z tym zastrzeżeniem, że w przypadku orzeczonej separacji jednorazowe odszkodowanie mu nie przysługuje, -dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki uzyskania renty rodzinnej, -rodzice, osoby przysposabiające, macocha oraz ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe lub jeżeli ubezpieczony lub rencista bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony. |
Tabela 1 – Zadłużenie składkowe* skutkujące odmową prawa do jednorazowego odszkodowania
W okresie | Kwota |
od 1 lipca do 31 grudnia 2023 r. | powyżej 36,00 zł (tj. 3.600 zł × 1%) |
od 1 stycznia do 30 czerwca 2024 r. | powyżej 42,42 zł (tj. 4.242 zł × 1%) |
od 1 lipca do 31 grudnia 2024 r. | powyżej 43,00 zł (tj. 4.300 zł × 1%) |
* | W dniu wypadku przy pracy lub złożenia wniosku o przyznanie świadczenia z tytułu choroby zawodowej. |
Tabela 2 – Zmiana wysokości jednorazowego odszkodowania z ZUS
Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej | w 2022 r. | w 2023 r. | wzrost o | |
6.346,15 zł | 7.155,48 zł | 809,33 zł | ||
Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej | % lub wielokrotność przeciętnego wynagrodzenia | od 1 kwietnia 2023 r. do 31 marca 2024 r. | od 1 kwietnia 2024 r. do 31 marca 2025 r. | wzrost o |
Dla ubezpieczonego: | ||||
-za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, w tym z tytułu zwiększenia tego uszczerbku co najmniej o 10 punktów procentowych | 20% | 1.269 zł | 1.431 zł | 162 zł |
-z tytułu orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji, w tym wskutek pogorszenia się stanu zdrowia | 3,5 | 22.212 zł | 25.044 zł | 2.832 zł |
Dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty, gdy do jednorazowego odszkodowania uprawnieni są: | ||||
-małżonek lub dziecko | 18 | 114.231 zł | 128.799 zł | 14.568 zł |
-członek rodziny inny niż małżonek lub dziecko | 9 | 57.115 zł | 64.399 zł | 7.284 zł |
-równocześnie małżonek i jedno lub więcej dzieci* | 18 | 114.231 zł | 128.799 zł | 14.568 zł |
oraz z tytułu zwiększenia tego odszkodowania przysługującego na każde z dzieci | ||||
3,5 | 22.212 zł | 25.044 zł | 2.832 zł | |
-równocześnie dwoje lub więcej dzieci zmarłego ubezpieczonego lub rencisty* | 18 | 114.231 zł | 128.799 zł | 14.568 zł |
oraz z tytułu zwiększenia tego odszkodowania przysługującego na drugie i każde następne dziecko | ||||
3,5 | 22.212 zł | 25.044 zł | 2.832 zł | |
-obok małżonka lub dzieci równocześnie inni członkowie rodziny** | 3,5 | 22.212 zł | 25.044 zł | 2.832 zł |
-tylko członkowie rodziny inni niż małżonek lub dzieci* | 9 | 57.115 zł | 64.399 zł | 7.284 zł |
oraz z tytułu zwiększenia tego odszkodowania przysługującego na drugiego i każdego następnego uprawnionego | ||||
3,5 | 22.212 zł | 25.044 zł | 2.832 zł |
* | Łączną kwotę jednorazowego odszkodowania dzieli się w równych częściach między uprawnionych. |
** | Każdemu z tych członków rodziny przysługuje ta kwota, niezależnie od odszkodowania przysługującego małżonkowi lub dzieciom zmarłego. |
Źródło: gofin.pl, Gazeta Podatkowa nr 28 (2111) z dnia 4.04.2024
Autor: Bożena Dziuba