Otwarcie spadku następuje z chwilą śmierci spadkodawcy. Już sam fakt śmierci sprawia wiele smutku i trudności rodzinie zmarłego. Co więcej, często cały proces spadkowy jest również przyczyną powstawania nieporozumień między spadkobiercami oraz podziałów w rodzinie. Niestety otwarcie spadku jest dopiero początkiem, nierzadko długiej i niełatwej drogi spadkowej. W pierwszej kolejności musi nastąpić stwierdzenie nabycia spadku, natomiast w kolejnym kroku dochodzi dopiero do działu spadku między osoby uprawnione.
Co do zasady, moment nabycia spadku przez spadkobiercę następuje już z chwilą otwarcia spadku. Przepisy nie wymagają tutaj podejmowania żadnych dodatkowych czynności. Spadkobierca, aby dziedziczyć, nie musi składać żadnego dodatkowego oświadczenia woli. Nabycie spadku następuje więc z chwilą śmierci spadkodawcy z mocy samego prawa, bez konieczności podejmowania jakichkolwiek działań przez spadkobiercę czy sąd. Mimo tego, w większości wypadków, głównie tam, gdzie grono spadkodawców liczy większą liczbę osób, postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku i jego dział jest wręcz nieodzowne.
Orzeczenie sądowe w tej kwestii ułatwia wiele spraw natury formalnej, jak również może zapobiec powstawaniu konfliktów na linii spadkobierców. Jak więc należy przeprowadzić proces spadkowy? Kto jest uprawniony do złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku do sądu? Na czym polega dział spadku? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule.
Moment nabycia spadku
Kwestię nabycia spadku regulują przepisy art. 922 i nast. Ustawy Kodeks cywilny (dalej jako kc). Zgodnie z art. 925 kc nabycie spadku następuje z chwilą jego otwarcia (z kolei otwarcie następuje z chwilą śmierci spadkodawcy). Kodeks nie uzależnia dziedziczenia od obowiązku złożenia przez spadkobiercę żadnego oświadczenia woli w tej kwestii. Co ważne, nabycie spadku następuje niezależnie od tego, czy spadkobierca w ogóle dowiedział się o śmierci spadkodawcy.
W związku z powyższym wyjaśnić trzeba, że sporządzenie przez notariusza aktu dziedziczenia czy wydanie postanowienia przez sąd mają jedynie charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny. To oznacza, że nie rodzą praw spadkobierców do spadku, a jedynie je potwierdzają. Tak więc wspomniany akt bądź postanowienie sądu nie powodują przejścia na spadkobiercę praw i obowiązków wchodzących w skład spadku, a jedynie potwierdzają dokonanie się tego przejścia w momencie otwarcia spadku.
Należy jednak pamiętać, że mimo faktu nabycia spadku z chwilą jego otwarcia, początkowo takie nabycie ma jedynie charakter prowizoryczny i czasowy. Wynika to z tego, że spadkobierca, zgodnie z art. 1015 kc, może odrzucić spadek w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się on o tytule swego powołania. Może dojść również do wyłączenia spadkobiercy-małżonka od dziedziczenia lub uznania przez sąd o niegodności spadkobiercy do dziedziczenia. Nabycie spadku staje się definitywne dopiero w sytuacji złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku, bądź po upływie 6-miesięcznego terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku, jeżeli spadkobierca nie podejmie żadnych czynności.
Stwierdzenie nabycia spadku
Nabycie spadku następuje z mocy prawa poprzez przyjęcie spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza bądź po upływie 6 miesięcy bierności spadkobiercy od dnia, kiedy dowiedział się o otwarciu spadku. Aby jednak uzyskać pewność o posiadaniu prawa do uczestniczenia w masie spadkowej, warto zadbać o prawne (formalne) potwierdzenie faktu nabycia spadku, czyli stwierdzenie nabycia spadku.
Trzeba mieć na uwadze, że sam dokument dotyczący nabycia spadku wskazuje jedynie grupę spadkobierców oraz określa ułamkową część udziału w masie spadkowej każdego ze spadkobierców. Stwierdzenie nabycia spadku nie dzieli między wspomnianych spadkobierców poszczególnych części majątku spadkowego – nie wskazuje się w rzeczonym dokumencie, komu przypadnie nieruchomość, komu samochód, a komu kosztowności itd.
Kodeks cywilny w swojej treści wskazuje dwie drogi dokonania stwierdzenia nabycia spadku. Jedną z nich jest sporządzenie określonego dokumentu u notariusza, tj. aktu poświadczenia dziedziczenia, z kolei druga z nich wiąże się z koniecznością wstąpienia na drogę sądową. Oba powyżej przedstawione dokumenty (notarialny i sądowy) mają taką samą moc prawną. Stanowią one podstawowy dokument potwierdzający prawo do spadku, którym spadkobiercy legitymują się w obrocie prawnym – m.in. w banku, składając wniosek o wypłatę pieniędzy z rachunku bankowego zmarłego czy też składając wniosek o dokonanie wpisu w księdze wieczystej odziedziczonej nieruchomości dotyczący zmiany własności.
Akt poświadczenia dziedziczenia
Omawiany sposób jest opcją prostszą, tańszą i szybszą. Dokument poświadczający dziedziczenie sporządzany jest przez notariusza, bez konieczności przeprowadzania postępowania dowodowego (ani żadnego innego). Jednakże, aby móc skorzystać z tej drogi, u notariusza muszą pojawić się wszyscy spadkobiercy i zgodnie wyrazić oświadczenia woli o przyjęciu swojej części udziału w spadku. Dla przykładu, jeżeli jeden ze spadkobierców podważa istnienie czy ważność testamentu, wówczas sporządzenie omawianego aktu przez notariusza staje się niemożliwe.
Po sporządzeniu i podpisaniu aktu poświadczenia dziedziczenia przez wszystkich spadkobierców notariusz dokonuje wpisu do Rejestru Spadkowego.
Stwierdzenie nabycia spadku przez sąd
Niniejszy sposób wymaga przeprowadzenia postępowania sądowego. Niestety będzie on nieodzowny, jeżeli osoby zainteresowane nie są ze sobą zgodne. Aby dokonać stwierdzenia nabycia spadku w trybie postępowania sądowego należy złożyć wniosek do sądu rejonowego, właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Taki wniosek może złożyć każdy, kto ma w tym interes prawny, tj. spadkobiercy, wierzyciele spadkodawcy, spadkobiercy nieuwzględnieni w testamencie, ale także uprawnieni do zachowku, a także zapisobiorcy.
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku powinien zawierać informację o wszystkich możliwych spadkobiercach wraz z określeniem ich stopnia pokrewieństwa. Na dowód powiązań rodzinnych należy do wniosku dołączyć odpisy z aktów stanu cywilnego jak np. akty urodzenia czy akt małżeństwa. Wniosek obarczony jest opłatą sądową w wysokości 50 zł.
Prawa do wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku nie ogranicza żaden termin, tj. można je złożyć w każdym czasie. Przy czym nie może to nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
Omawiane postępowanie jest postępowaniem nieprocesowym, nie występują w nim strony procesu, a jedynie wnioskodawca oraz uczestnicy. Nabycie spadku zostaje stwierdzone przez sąd w drodze postanowienia.
Czym jest dział spadku?
Jak to zostało wspomniane wcześniej, akt notarialny poświadczający dziedziczenie oraz postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku mają na celu potwierdzić osoby wchodzące do grona spadkobierców oraz określić ich udział w spadku. Dział spadku natomiast ma za zadanie znieść wspólność majątku spadkowego i sprecyzować, jakie elementy majątku zmarłego będą dziedziczone przez konkretnych spadkobierców.
Zasadniczo dział spadku można przeprowadzić na dwa sposoby: ugodowy – w drodze umowy oraz na drodze sądowej.
Dział spadku a umowa
Działu spadku w formie umowy dokonywany jest przez wspólne i zgodne złożenie oświadczeń woli przez wszystkich spadkobierców. Omawiana umowa powinna zawierać szczegółowy wykaz elementów masy upadłościowej, tj. spis nieruchomości, ruchomości (samochody, sprzęty RTV i AGD, biżuterię oraz inne kosztowności) oraz ilość zgromadzonej gotówki, środków pozostających na rachunkach bankowych, jak też papierów wartościowych zmarłego.
Następnie umowa powinna zawierać dokładny zapis o podziale wyżej wskazanych elementów. Np. jeden ze spadkobierców otrzymuje nieruchomość, drugi zaś prawo do ruchomości oraz środków pieniężnych. Często zdarza się tak, że spadkodawca pozostawia po sobie jedynie nieruchomość, wówczas problematyczny staje się podział takiej masy spadkowej. Osoby dziedziczące mogą wówczas umówić się w ten sposób, że jedna z nich obejmie prawo do nieruchomości i dokona spłaty na rzecz pozostałych spadkobierców lub rzeczona nieruchomość zostanie spieniężona, a kwota uzyskana w drodze sprzedaży zostanie podzielona między spadkobierców, stosownie do ich udziałów w spadku. Obowiązująca zasada swobody umów pozwala na swobodny i elastyczny podział majątku między spadkobiercami.
Przepisy kc nie regulują kwestii formy prawnej, w jakiej umowa o dział spadku powinna być zawarta. Można więc sporządzić ją w sposób dowolny – również ustny. Jednakże ze względów dowodowych najbezpieczniejsze będzie zawarcie jej w formie pisemnej. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy jednym z elementów masy spadkowej jest nieruchomość, wówczas umowa musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.
Sądowy dział spadku
Gdy spadkobiercy nie są w stanie dojść do porozumienia, podział masy spadkowej pozostawiają w gestii sądu. W takiej sytuacji jedna z osób zainteresowanych (współspadkobierca, nabywca udziału spadku lub wierzyciel spadkobiercy) wnosi do sądu rejonowego wniosek o wszczęcie postępowania działowego. Wniosek ten powinien zawierać spis składników majątku, który ma zostać podzielony między spadkobierców. Wnioskodawca także powinien przedstawić propozycję podziału spadku. Tak, jak w przypadku postępowania o stwierdzeniu nabycia spadku, w postępowaniu działowym nie ma konkretnego terminu na wszczęcie takiego postępowania.
W trakcie postępowania działowego sąd ustala skład i wartość spadku ulegającego podziałowi. Należy pamiętać, że skład spadku ustalany jest według stanu z chwili otwarcia spadku, z kolei jego wartość – według cen obowiązujących w chwili orzekania o dziale. Dodatkowo określenie wartości spadku przez wnioskodawcę czy spadkobierców w czasie postępowania nie jest dla sądu wiążące. Co więcej, nie zwalnia sądu z obowiązku oszacowania wartości spadku z urzędu.
Następnie sąd przechodzi do podziału spadku. Podział ten może nastąpić na kilka różnych sposobów. Pierwszym z nich jest tzw. podział fizyczny, czyli przyznanie poszczególnych przedmiotów poszczególnym spadkobiercom, stosownie do ich udziałów w spadku. Jeżeli nie da się podzielić spadku w ten sposób, by wartość przyznanych elementów poszczególnym spadkobiercom pokrywała wartość przysługujących im udziałów, sąd może zobowiązać spadkobierców do dokonania między sobą odpowiednich dopłat.
Drugim sposobem jest przyznanie praw wchodzących w skład spadku jednemu spadkobiercy lub też tylko niektórym z nich, z jednoczesnym nałożeniem na nich obowiązku spłaty pozostałych spadkobierców.
Trzecim możliwym sposobem jest tzw. podział cywilny, polegający na sprzedaży elementów spadku i podziale uzyskanej w ten sposób kwoty pomiędzy spadkobierców, stosownie do przysługujących im udziałów w spadku.
Dopuszczalne jest łączenie powyżej wskazanych sposobów dokonywania działu spadku.
Stwierdzenie nabycia spadku a dział spadku – podsumowanie
Jak zostało to wspomniane na początku artykułu, otwarcie spadku to dopiero początek drogi do rzeczywistego odziedziczenia należnego spadkobiercy majątku.
Zarówno w kwestii stwierdzenia nabycia spadku, jak i jego podziału, procesy te mogą być przeprowadzone względnie szybko, bez większych komplikacji bądź prowadzić do wielomiesięcznych i burzliwych procesów sądowych. Jeżeli spadkobiercy będą wyrażali zgodną wolę dziedziczenia i podziału spadku, cała sprawa może zostać załatwiona poprzez sporządzenie aktu notarialnego poświadczającego dziedziczenie oraz umowy o dziale spadku. Jeżeli jednak przynajmniej jedna z osób uprawnionych do dziedziczenia nie zgodzi się na takie rozwiązanie, pozostaje wyłącznie droga sądowa.
Źródło: poradnikprzedsiebiorcy.pl
