Podział uprawnień rodzicielskich między pracowników – rodziców

Uprawnienia pracownicze z tytułu rodzicielstwa mają w większości podzielny charakter. Przepisy Kodeksu pracy przewidują m.in. możliwość przekazania przez matkę dziecka części urlopu macierzyńskiego jego ojcu czy naprzemiennego korzystania z urlopu rodzicielskiego przez oboje rodziców. Podział urlopów z tytułu rodzicielstwa czy innych uprawnień tego rodzaju między uprawnionymi pracownikami musi się jednak odbywać w ramach określonych zasad. W pewnym stopniu zależą one od trybu udzielenia danego uprawnienia.

Przekazanie urlopu macierzyńskiego

Podstawowym urlopem z tytułu rodzicielstwa przysługującym pracownikom zatrudnionym w ramach stosunku pracy jest urlop macierzyński. Z uwagi na przeznaczenie tego urlopu pewna jego pula musi zostać wykorzystana przez matkę dziecka i nie może być przekazana drugiemu rodzicowi. Rezygnacja z urlopu macierzyńskiego przez matkę dziecka na rzecz pracownika – ojca wychowującego dziecko, co do zasady, może nastąpić po wykorzystaniu przez matkę po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego (art. 180 § 4 K.p.). Jeżeli jednak pracownica – matka dziecka legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, może zrezygnować z części urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu, pod warunkiem że pozostałą część urlopu wykorzysta pracownik – ojciec wychowujący dziecko albo pracownik – inny członek najbliższej rodziny (art. 180 § 6 pkt 1 K.p.). Przepisy Kodeksu pracy nie definiują pojęcia członka najbliższej rodziny, odsyłając w tym zakresie do ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2022 r. poz. 1732). Opierając się na przepisach tej ustawy, w tym odpowiednim stosowaniu jej art. 32 ust. 2, za najbliższego członka rodziny (obok ojca dziecka) należy przyjąć również m.in. rodziców, ojczyma, macochę, teściów, dziadków i rodzeństwo.

Pracownica, która po wykorzystaniu obligatoryjnej części urlopu macierzyńskiego chce zrezygnować z tego urlopu, musi złożyć wniosek w sprawie rezygnacji w terminie nie późniejszym niż na 7 dni przed przystąpieniem do pracy (art. 180 § 8 K.p.). W takiej sytuacji pracownik – ojciec dziecka lub pracownik – inny członek najbliższej rodziny, który ma przejąć urlop macierzyński po rezygnacji z niego przez matkę dziecka, składa wniosek w sprawie udzielenia mu tego urlopu na co najmniej 14 dni przed jego planowanym rozpoczęciem. Do wniosków w sprawie rezygnacji i w sprawie udzielenia urlopu należy dołączyć dokumenty wskazane w rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz. U. z 2015 r. poz. 2243). Rezygnacja z urlopu macierzyńskiego przez matkę dziecka jest niemożliwa, jeżeli ojciec dziecka nie przejmie tego urlopu.

Przejęcie urlopu na czas pobytu w szpitalu

Czasowe przejęcie urlopu macierzyńskiego przez drugiego rodzica lub opiekuna może też nastąpić w związku z pobytem matki dziecka w szpitalu. Stanowi o tym art. 180 § 10 K.p., zgodnie z którym w przypadku pobytu pracownicy – matki dziecka w szpitalu lub innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego wykonującym całodobową i stacjonarną działalność leczniczą, urlop macierzyński ulega przerwaniu na czas, w którym matka z powodu swojej hospitalizacji nie może osobiście opiekować się dzieckiem. Przerwanie urlopu w tym przypadku jest jednak dopuszczalne, jeżeli m.in. pracownica po porodzie wykorzystała co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego oraz na czas pobytu pracownicy – matki dziecka w szpitalu urlop macierzyński przejmie pracownik – ojciec wychowujący dziecko lub pracownik – inny członek najbliższej rodziny. Do udzielenia w takiej sytuacji urlopu macierzyńskiego pracownikowi – ojcu dziecka lub innemu niż ojciec pracownikowi – członkowi najbliższej rodziny wymagany jest wniosek tych osób składany do swojego macierzystego pracodawcy.

Wniosek w sprawie rezygnacji i udzielenia części urlopu macierzyńskiego jest wiążący dla pracodawcy, jeżeli został złożony w wymaganym terminie.

Urlop rodzicielski do podziału

Urlop rodzicielski jest uprawnieniem, z którego pracownicy – rodzice mogą skorzystać wspólnie lub w sposób naprzemienny. W sytuacji wspólnego korzystania z urlopu łączny jego wymiar nie może przekroczyć ustawowych wymiarów, tj. 32 lub 34 tygodni (w zależności od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie). W praktyce oboje rodzice mogą więc jednocześnie przebywać na urlopie rodzicielskim przez odpowiednio: 16 lub 17 tygodni.

Urlop rodzicielski jest udzielany w dwóch odrębnych trybach, tj. na podstawie:

art. 1791 K.p. – w tzw. trybie z góry, przewidującym udzielenie urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, na wniosek pracownicy złożony w ciągu 21 dni po porodzie,
art. 1821d K.p. – w tzw. trybie z dołu, w którym wniosek o urlop rodzicielski składa się w terminie 21 dni przed jego planowanym rozpoczęciem; wniosek może dotyczyć udzielenia całości lub części urlopu.

Niezależnie od zastosowanego trybu udzielenia urlopu niektóre zasady jego podziału między rodzicami dziecka są wspólne. Zgodnie z tymi zasadami:

każda z części urlopu rodzicielskiego (nie więcej niż 4) powinna przypadać bezpośrednio po poprzedniej, z wyjątkiem tzw. luźnej części urlopu rodzicielskiego; jest to część urlopu w wymiarze do 16 tygodni, która nie musi następować w bezpośredniej ciągłości z poprzednią częścią urlopu rodzicielskiego,
minimalny wymiar części urlopu wynosi 8 tygodni, z wyjątkiem pierwszej części (nie może być krótsza niż 6 tygodni) i ostatniej części, jeżeli obejmuje ona urlop rodzicielski pozostały do wykorzystania w wymiarze krótszym niż 8 tygodni.

Poza wskazanymi powyżej wspólnymi regułami, tryb podziału urlopu rodzicielskiego między pracownikami – rodzicami jest różny, w zależności od podstawy prawnej jego udzielenia.

Rezygnacja z urlopu udzielonego z góry

W przypadku udzielenia urlopu rodzicielskiego w trybie z góry, tj. na podstawie art. 1791 K.p., jego podział między rodzicami jest możliwy, ale dość sformalizowany. Należy mieć na uwadze, że przy tym trybie nie następuje podział urlopu rodzicielskiego na części, ponieważ jest on udzielany w pełnym wymiarze. Nie może więc wystąpić sytuacja, w której np. pracownica – matka dziecka wykorzysta jedną część urlopu rodzicielskiego, z kolejnej skorzysta pracownik – ojciec dziecka, a z następnej części znów matka.

W przypadku urlopu rodzicielskiego udzielanego z góry przekazanie urlopu pracownikowi – ojcu dziecka może nastąpić tylko poprzez rezygnację z tego urlopu przez pracownicę – matkę dziecka. W tym celu pracownica składa wniosek w sprawie rezygnacji z urlopu rodzicielskiego, a pracownik – ojciec dziecka wniosek do swojego pracodawcy o udzielenie mu pozostałej części urlopu (patrz tabela). Jeżeli ojciec dziecka nie przejmie urlopu, część niewykorzystana przez matkę przepada (przykład 1).

Urlop naprzemienny udzielony z dołu

W razie udzielenia urlopu rodzicielskiego w trybie z dołu, tj. na podstawie art. 1821d K.p., pracownik może go wykorzystać od razu w pełnym wymiarze lub z podziałem na części. W takim przypadku przekazanie urlopu rodzicielskiego drugiemu rodzicowi następuje poprzez wykorzystanie części urlopu przez jednego rodzica i udzielenie kolejnej części urlopu drugiemu rodzicowi, na jego wniosek (przykład 2). W celu przejęcia części urlopu przez drugiego rodzica nie jest więc konieczna rezygnacja z urlopu przez tego rodzica, który korzystał z niego wcześniej. Przy tym wariancie podziału urlopu możliwe jest przejęcie przez drugiego rodzica tzw. luźnej części urlopu rodzicielskiego, która nie musi następować bezpośrednio po poprzedniej części urlopu. Warunkiem wykorzystania tzw. luźnej części jest jednak to, aby bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego została wykorzystana chociaż jedna, standardowa część urlopu.

Pracownicy, wykorzystując naprzemiennie części urlopu rodzicielskiego, muszą mieć na uwadze wspólne zasady jego podziału, regulację stanowiącą, że urlop udzielany jest w wymiarze tygodnia lub jego wielokrotności oraz graniczny termin na jego udzielenie. Jest nim upływ roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 lat.

Podział innych uprawnień

Pracownicy – rodzice zatrudnieni w ramach stosunku pracy mogą korzystać nie tylko z urlopów z tytułu rodzicielstwa. Przysługują im również inne uprawnienia pracownicze związane z rodzicielstwem, wymienione w art. 1891 K.p. Chodzi tu o prawo do:

niewyrażenia zgody przez pracownika opiekującego się dzieckiem do lat 4 na zatrudnianie: w systemach czasu pracy przewidujących wydłużenie dniówki roboczej powyżej 8 godzin, w porze nocnej, w przerywanym systemie czasu pracy oraz na delegowanie poza stałe miejsce pracy (art. 148 pkt 3 i art. 178 § 2 K.p.),
podjęcia pracy w obniżonym wymiarze w okresie, w którym pracownik mógłby korzystać z urlopu wychowawczego (art. 1867 K.p.),
zwolnienia od pracy w wymiarze 2 dni lub 16 godzin w celu opieki nad dzieckiem do lat 14 (art. 188 K.p.).

Jeżeli oboje rodzice lub opiekunowie dziecka są zatrudnieni (na etat), ze wspomnianych uprawnień może korzystać tylko jedno z nich. Dopuszczalne jest też podzielenie się uprawnieniem, o ile, biorąc pod uwagę charakter uprawnienia, jest to możliwe.